PERİFERİK (ÇEVRESEL SİNİR SİSTEM)

Cevresel Sinir Sistemi

Sinir sistemi ayrılmaz bir bütün olmasına karşın, öğretim kolaylığı ve topografik ayırım ilkeleri çerçevesinde merkez sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olarak iki bölüme ayrılır.

MSS’ni oluşturan beyin ve omurilik dışında kalan sinir sistemi bölümü, periferik sinir sistemi (Systema nervosum peripheri cum. PSS. PNS) olarak ele alınır. Periferik sinir sistemi içinde incelenen sinirler merkez sinir sistemi ile periferide bulunan vücut bölümleri ve organlar arasındaki bağlantıyı sağlarlar. Bu bağlantılar sayesinde vücuttaki birçok organ aynı amaç için uyumlu bir şekilde çalışırlar. Vücudun bir bütün olarak çalışıp hareket etmesinde somatik ve visseral iki alt sistem rol oynar. Dış ortam­dan gelen uyarılar ile istemli çalışan yapıları (Örneğin çizgili kaslar) idare eden sisteme SOMATİK SİSTEM , vücudun iç ortamından gelen uyarılar ile istemsiz çalışan yapıları idare eden sisteme de VİSSERAL-OTONOM SİSTEM denir.

Bir periferik sinir tek tip liften (Duysal veya motor) oluşabildiği gibi karışık da olabilir. Periferden aldığı izlenimleri (Ağrı. ısı. ışık. ses vb.) merkez sinir sistemine taşıyan duyurucu sinirlere DUYSAL SİNİRLER (N.sensorialis), merkez sinir siste­minden aldığı emirleri periferdeki effektör yapılara (Kas.bez vb.) taşıyan .çalıştı­rıcı sinirlere de MOTOR SİNİRLER (N. motorius. somatomotor veya visseromotor) denir. Ortak olarak motor ve duysal liflerden oluşmuş sinirlere ise KARMA SİNİR (N.mixtus) adı verilir.

Periferik bir sinir sadece somatik liflerden oluşabildiği gibi somatik+visseral liflerden de meydana gelebilir.

1. SOMATİK SİSTEM

Dış ortamda meydana gelen çeşitli değişiklikleri (Isı. ışık. ses. basınç. konum vb.), merkez sinir sistemine bu değişikliklere karşı MSS’nin hazırladığı emirleri, ilgili yapılara (Kaslar vb.) taşıyan sinirler ve bunlarla ilgili reseptörler SOMATİK SİS­TEM içinde ele alınırlar.

Bu başlık altında, beyine bağlanan 12 çift kranial sinir ile omuriliğe bağlanan 31 çift spinal sinir ve yaptıkları sinir ağları (Pleksus) incelenir.

KRANİAL SİNİRLER

(Nervi craniales)

Beyinin değişik bölümlerine bağlanan 12 çift sinir, nervi craniales (Kranial sinirler CN) olarak adlandırılır. Bu sinirler.kafatası tabanındaki deliklerden geçerek kafatasının içine girerler veya kafa tasından dışarı çıkarlar (Kafa tasını terk etmeyen CN VIII bir istisnadır.) Adlandırılmaları.fonksiyonel ve morfolojik özellikleri dikkate alınarak, numaralanmaları ise beyine bağlanış sırasına göre (önden arkaya doğru) yapılmıştır.

Oniki çift kranial sinirin, tipik kranial sinir niteliğinde olmayan ilk ikisi ön beyine,diğerleri (III-XII) ise beyin sapına bağlanır. III-XII.kranial sinirlere ait MOTOR ve DUYSAL çekirdeklerinin de beyin sapında bulunması.bu beyin bölü­münün klinik önemini bir kat daha arttırmıştır.

Motor (efferent) lif taşıyan kranial sinirlerin,bu liflerinin orijini beyin sapındaki motor çekirdekler (Nuclei originis) ‘lerdeki nöroniardır. Bu çekirdekler, serebral korteks ve duyu organlarından gelen bilgilere bağlı olarak uyarılır. Nuclei originis’lerdeki nöronların aksonları motor karakterli kranial sinirleri oluştururlar. Motor (efferent) liflerin üç fonksiyonu vardır: l.İslelet kaslarını innerue ederler (GSE) 2.0tonomik ganglionlardaki nöronlarla sinaps yaparlar (GVE). Ganglionlardaki nöronların aksonları da bu bilgileri kalp, düz kaslar ve bezlere ulaştırırlar. 3.Yutak kavsi mezenşiminden orijin alan yutak, gırtlak ve mimik kaslara (SVE) giderler.

Duysal (afferent) lif taşıyan kranial sinirlerin bu liflerinin orijini.beyin sapı dışındaki duysal ganglionlarda (örneğin; ganglion trigeminalş, ganglion superius vb.) yer alan nöroniardır. Bu ganglionlardaki nöronların periferik uzantıları, kranial sinirler yolu ile çevreye, merkezi uzantıları ise ilgili kranial sinirlerin kökleri içinde, beyin sapındaki DUYSAL ÇEKİRDEKLERE (Nuclei terminates) ulaşır. Duysal lifler GSA, GVA, SSA ve SVA duyulan taşırlar.

Kranial sinirler, aşağıda belirtildiği şekilde romen rakamları ile numaralanırlar.

I-Nervi olfactorii (Koku sinirleri. Olfaktor sinirler)

II-Nervus opticus (Görme siniri,Optik sinir)

III. N.oculomotorius (Göz hareketleri siniri. Okulomotor sinir)

IV-N.trochlearis (Trohlear sinir)

V-N. trigeminus (Üçüz sinir. Trigeminal sinir)

VI-N. abducens  (Gözün uzaklaştırıcı siniri, Abdusens sinir)

VII. N.facialis (Yüz siniri. Fasial sinir)

VIII. N. vestibulocochlearis (Denge ve işitme siniri. Vestibulokohlear sinir)

IX-N. glossopharyngeus (Dil-yutak siniri, Glossofaringeal sinir)

X-N. vagus (Serseri sinir, Vagal sinir)

XI-N. accessorius (Eklenti sinir, Aksesuvar sinir)

XII. N. hypoglossus (Dil altı siniri,Hipoglossal sinir)

I-N.olfactorii (Koku sinirleri): SVA bir duyu olan koku uyanlarını taşıyan .tümüyle duysal bir kranial sinirdir. Koku sinirlerinin orijini, burun boşlu­ğundaki koku mukozasında yer alan bipolar nöronlar (Olfaktorik reseptör hücreleri) ‘dır. Birer kemoreseptör olarak fonksiyon gören bu nöronların mer­kezi uzantıları, her burun boşluğunda 18-20 adet koku siniri oluştururlar.Bu sinirler etmoid kemiğin lamina cribrosae’sindeki deliklerden geçerek bulbus olfactorius’a ulaşır. Bulbus olfactorius’taki nöronların aksonları, tractus olfactorius şeklinde primer olfaktor kortekse ulaşırlar.

II-N.opticus (Görme siniri): SSA bir duyu olan görme uyarılarını taşı­yan, tümüyle duysal bir kranial sinirdir. Herbir optik sinir orijinini gözün retina tabakasındaki multipolar nöro’nlardan alan yaklaşık 1 milyon aksondan oluşur. Retinadaki multipoler nöronlar,rod ve koniler (Jotosensitif hücreler), internöronlar ve bipolar nöronların oluşturduğu fonksiyonel halka ile karşılıklı ilişki halindedir.

Herbir optik sinir, orbita içinde posteromedial bir yönelti ile ilerledikten sonra. canalis opticus yolu ile kafatası boşluğuna girer. Burada karşı eşi ile birle­şen iki n.opticus. chiasma opticum’u (Optik çapraz, Gr.chi= X) oluştururlar. Optik kiazmadâ. retinanın medial yarımından gelen lifler çaprazlaşarak, lateral yarımdan kaynak alan lifler ise çapraz-laşmadan kesintisiz bir şekilde ilerlerler. Kiazmadan sonra, optik sinir lifleri tractus öpticus’lan oluşturarak corpus geniculatum laterale ye (Çok az bir bölümü de colliculus superior ve pretektal çekirdeklere ulaşır) ulaşırlar. Corpus geniculatum laterale’deki nöronlarla sinaps yapan trac. opti­cus lifleri burada nöron değiştirirler. Corpus geniculatum laterale’deki nöronların aksonları radiatio optica olarak adlandırılan kalın bir demet şeklinde, oksipital lob korteksinde Brodman’ın 17.alanındaki (Temel görme merkezi) nöronlarda sonlanır.

Çok az bir trac. opticus lifi de mesencephalon’daki colliculus superior ve pre­tektal çekirdeklere gider. Bu liflerin taşıdığı bilgiler, III.IV ve VI.kranial sinir çekirdeklerine ulaşarak biliçsiz vizüel reflekslerde (Göz hareketleri ve pupiller yanıtlar ortaya çıkar) etkili olurlar.

III. N.Oculomotorius (Göz hareketleri siniri): GSE ve GVE lifler taşıyan motor bir sinirdir. M. obliquus superior ve m. rectus lateralis dışındaki ekstra-okuler göz kasları ile m.sphincter pupillae ve m.ciliaris’in sirküler lifleri n.oculomotorius tarafından innerve edilir.

N.oculomotorius içindeki GSE (Somatomotor) liflerin kaynağı, mesencepha­lon’daki nuc.oculomotorius. GVE (Visseromotor parasempatik) liflerin kaynağı ise nuc. ocufomotorius’un yakınında konumlanmış nuc. oculomotorius accessorius (Edinger-Westphal çekirdeği) ‘taki nöronlardır. Sinir, fossa interpedincularis’ten beyin sapını terkederek fissura orbitalis superior yolu ile orbita’ya ulaşır. Burada r.superior ve r.inferior olarak iki dala ayrılır.

IV-N.trochlearis (Trohlear sinir) :GSE liflerden oluşan motor bir sinirdir. Ekstraokuler göz kaslarından sadece m.obliquus superior’u innerve eder. N.trochlearis intraserebral çapraz yapması, beyin sapının dorsal yüzünden çıkması ve en ince kranial sinir olması gibi özellikleri ile diğer kranial sinirlerden ayrılır.

N.trochlearis’i oluşturacak olan liflerin kaynağı, mesencephalon’daki nuc.trochlcaris ’te bulunan nöronlardır. Sinir. fissura orbitalis superior’dan Zinn halkası dışında olarak geçip orbitaya girer.

V-N.trigeminus (Üçüz sinir) :Kranial sinirlerin en büyüğü (En uzun değil) olan n.trigeminus, radix sensoria ve radix motoria olarak adlandırılan iki kök,4 merkezi çekirdek bir duysal ganglion ile üç büyük periferik dala (N.ophtalmicus, n.maxillaris ve n.mandibularis) sahiptir. Başın esas duysal siniri olan n.trigeminus, ağrı, ısı ve dokunma duyularını beyin sapına ulâştırır. Motor çekirdekten (Nuc.masticatorius) orijin alan lifleri çiğneme kaslarını innerve eder. N.trigeminus’un motor bölümü SVE, duysal bölümü ise GSA karakterdedir.

N.trigeminus’un periferik dallan içinde seyreden duysalliflerin kaynağı gang­lion trigeminale (Gng.semilunare,Gasser ganglionu)’deki nöronlardır.Bu gangliondaki nöronların merkezi uzantıları, n.trigeminus’un duysal çekirdekterine ulaşır.

VI-N.ophtalmicus (Oftalmik sinir): N.trigeminus’un, tümüyle duysal lifler­den oluşmuş en küçük dalıdır. Fissura orbitalis superior yolu ile orbita’ya giren oftalmik sinir. n.lacrimalis. n.frontalis ve n.nasoiacrimalis olarak üç dala ayrılır. Oftalmik sinir, gözyaşı bezi, konjunktiva, göz kapaklan, alın derisi ve burun mukozasından GSA duyular taşır.

1. N.maxillaris   (Maksiller sinir) : N.trigeminus’un, tümüyle duysal liflerden oluşan bu dalı for. rotundum’dan geçerek kafatasının dışına çıkar. Maksiller sinir. yanak. üst dudak. üst çene dişleri. burun mukozası. damak ve bir kısım yutak mukozasının genel duyusunu sağlar.
2. N.mandibularis  (Mandibular sinir) :GSA lifler yanında, n.trigeminus’un motor çekirdeğinden kaynak alan tüm SVE (Branchiomotor) lifleri de taşıyan n.mandibularis, trigeminal sinirin en kalın dalıdır. For.ovale’den ‘den geçerek kafatasını terkeden sinir, altçene diş ve diş etleri,temporal bölge derisi.alt dudak ve yüzün alt bölüm derisi, dilin 2/3 ön bölümü ve ağız tabanı mukozasının duyusu ile çiğneme kaslarını innerve eder.
3. N.Abducens   (Abdusens siniri) :GSE liflerden oluşan motor karakterli bir sinirdir. Ekstraokuler kaslardan m.rectus lateralis’i innerve eder. Sinire orijin teşkil eden nöronlar, pons’un alt bölümünde yer alan nuc.nervi abducentis’te bulunur. Sinir, orta hatta yakın olarak pons-bulbus birleşeğinden (Sulcus bulbopontinus) beyin sapını terkeder. Fissura orbitalis superior’dan orbita’ya giren sinir m.rectus lateralis’e ulaşır.

VII. N.facialis  (Yüz siniri) -.Motor (SVE. GVE) ve duysal (SVA. GVA) liflerden oluşan karma bir sinir (N.mixtus) ‘dir. Motor liflerin kaynağı nuc.nervi facialis (SVE çekirdek) ve nuc.salivarius superior. nuc.lacrimalis’lerdeki nöronlardır. SVA. GSA ve GVA gibi duysal lifler ise ekstraserebral bir ganglion olan ganglion geniculideki nöronlardan orijin alırlar. Ganglion geniculi’deki nöronla­rın merkezi uzantıları nuc.solitarius ve nuc.spinalis nervi trigerninalis’e ulaşırlar.

Sulcus bulbopontinus’tan beyin sapını terkeden n.facialis.meatus acusticus internus’un fundusunda canalis facialis’e girer. For.stylomastoideum’dan kafatası dışına çıkan sinir, ışınvari bir dallanma ile gl.parotidea’yı geçerek mimik kaslara ulaşır.(SVE lifler). N.facialis, yolu boyunca m.stapedius. m.digastricus’un venter posierıor’u ve m.stylohyoideus’a da SVE lifler verir. Sinirin GVE lifleri (Parasempatik lifler) n.petrosus major yolu ile ganglion pterygopalatinum’a, chorda tympani…..>n.lingualis yolu ile ganglion submandibulare’ye ulaşır.

facialis, dilin 2/3 ön bölümün den tad duyusu taşır. Tad duyusu taşıyacak olan sinir hücrelerinin gövdeleri ganglion geniculi’de bulunur. Bu hücrelerin merkezi uzantıları nuc.solitarius’a. periferik uzantıları ise chorda tympanic n.lingualis hiyerarşisi ile dile ulaşır.

VIII. N.vestibulocochlearis (Denge ve işitme siniri) : Sadece SSA liflerden oluşmuş, duysal bir sinirdir. Kafatasından dışarı çıkmayan tek kranial sinir n.vestibulocochlearis’tir.

N.vestibulocochlearis. biri işitme (N.cochlearis). diğeri denge (N. vestibula­ris) ile ilgili olan iki ayrı sinirden meydana gelir. Bu sinirler birer periferik ganglion (Ganglion vestibulare et cochleare) ile birer grup merkezi çekirdek (Nuclei vestibulares et cochleares) e sahiptir.

Ganglion vestibularede bulunan nöronların periferik uzantıları, iç kulağın “kinetik labirint” olarak adlandırılan semisirküler kanalların ampuliasındaki crista ampullaris ler ile “statik labirint” olarak adlandırılan utriculus ve sacculus ‘ların macula utriculi et saccu/ilerindeki reseptör olarak fonksiyon gören tüy hücre­lerinde sonlanır. Merkezi uzantıları ise nuclei vestibulares’lere ulaşır.

Ganglion cochleare (Ganglion spirale)’deki bipolar nöronların periferik uzantıları,”auditor transducer” niteliğindeki Corti organı’nın tüy hücrelerinde sonlanır. Merkezi uzantıları ise nuclei cochleares lere ulaşır. Buradan başlayan işitme ile ilgili lifler corpus trapezoideum-»emniscus acusticus (Lemniscus lateralis)->colIiculus inferior-»corpus geniculatum mediale->radiatio acustica hiyerarşisi ile gyms temporalis superior’daki içitme korteksi (Area 41,42)’ne gider.

IX-N.glossopharyngeus (Dil-yutak siniri) : Kranial sinirlerin en küçüğü olup.karma (N.mixtus) bir sinirdir. Nuc.ambiquus ve nuc.salivarius inferior olarak iki motor (SVE.GVE) çekirdek ile ganglion superius et inferius olarak iki periferik ganglionu (SVA,GVA,GSA) vardır.

Nuc.ambiquus’tan orijin alan iifleri, m.sfy/opharyngeus’u.nuc.salivarius infe- rior’dan orijin alan (GVE) lifleri ise gl.parotidea’yı innerve eder.

Ganglion superius et inferius’taki nöronlann periferik uzantıları dilin 1/3 arka bölümünden tad ve genel duyu.yutağın üst bölümünden genel duyu.sinus caroticus ve glomus caroticum’dan GVA duyu (Baroreseptör ve kemoreseptör duyuları) alırlar. Bu nöronlann merkezi uzantıları.ortak bir çekirdek olan nuc.solitariusa ulaşır.

X-N.vagus (Serseri sinir): Kranial sinirlerin en uzunu ve en geniş dağılıma (Baş-boyun dışında da dağılıma sahiptir) sahip olanıdır. Beş fonksiyonel bölüme sahip karma bir sinirdir. Nuc.ambiquus ve nuc.dorsalis nervi vagi olarak iki motor (SVE.GVE) çekirdek ile ganglion superius et inferius olarak iki periferik ganglionu vardır. N.vagus. otonom sistemin en kuvvetli parasempatik siniri olma yanında sempatik sistemin de en önemli antagonist siniridir.

N.vagus,8-10 kökle sulcus retroolivaris’ten med.oblongata’ya bağlanır.IX ve I. kranial  sinirlerle beraber for.jugulareden geçerek kafatasını terkeder. Baş- boyun göğüs ve karında birçok yapıyı innerve eder.

SVE karakterli bir çekirdek olan nuc.ambiquus’tan orijin alan lifler. yumuşak damak kaslarını (M.tensor veli palatini hariç), m.styiopharyngeus hariç yutak kaslarını ve tüm gırtlak kaslarını innerve eder.(Bu kaslar yutma ve konuşmada rol oynarlar).

GVE karakterli bir çekirdek olan nuc.dorsalis nervi vagi’den orijin alan lifler. gırtlak ile tüm göğüs ve karın (Flex.coli sinistra’ya kadar olan sindirim kanalı) organlarının parasempatik innervasyonunu sağlar.

N.vagus’un duysal lifleri.motor lifler tarafından innerve edilen yapılardan SVA.GVA ve GSA duyular taşır.

XI-N.accessorius (Eklenti sinir) : Medulla oblongata ve üst med. spinalis’ten orijin alan motor bir sinirdir. Medulla oblongata’dan orijin alan bölümüne pars vagalis. med. spinalis’ten orijin alan bölümüne pars spinalis denir. Pars vagalis’in çekirdeği nuc.ambiquus. pars spinalis’in çekirdeği nuc.nervi accessorii’dir. İki kaynaktan orijin alan lifler. n.accessorius olarak for.jugulare’den geçerek kafata­sını terkeder. Pars vagalis lifleri,sinirden ayrılarak n.vagus’a katılırlar. Pars spinalis lifleri m.sternocleidomastoideus ve m.trapeziusu innerve ederler.

XII. N.hypoglossus (Dilaltı siniri) : GSE (Motor) karakterli bir sinir olup. m.palatoglossus hariç ekstrinsik ve intrinsik tüm dil kaslarını innerve eder. N.hypoglossus’u oluşturan liflerin kaynağı nuc.nervi hypoglossi’deki nöronlardır. Sinir.- canalis hypoglossi’den geçerek kafatasını terkeder ve dil kaslarına ulaşır.

SPİNAL SİNİRLER

(Nervi spinales)

Omuriliğin ön boynuzundaki nöronların aksonları ile spinal gangliondaki nöronlann periferik uzantıları, for intervertebrale hizasında birleşerek spinal sinir’i (N.spinalis) oluştururlar. Ön boynuz hücrelerinin aksonlarının vertebral kanal içinde kalan ve omurilik ile for. intervertebrale arasında uzanan bölümüne ön kök -motor kök (Radix anterior) , vertebral kanal içinde kalan ve for.inter­vertebrale ile omuriliğin arka boynuzu arasında uzanan,spinal ganglion nöronları­nın merkezi uzantılarının oluşturduğu yapıya arka kök-duysal kök (Radix posterior) denir.Motor ve duysal (+sempatik) liflerden oluşan spinal sinir, karma (N.mixtus) bir sinirdir.

Herbir omurilik segmentinden birer çift olmak üzere, tüm omurilik boyunca toplam 31 çift spinal sinir çıkar.31 çift spinal sinirin, omurilik bölümlerine göre dağılımı şöyledir:

.BOYUN                 8 çift      nervi cervicales

.GÖĞÜS                12 çift    nervi thoracici

.BEL                        5 çift      nervi lumbales

.SAKRAL                5 çift      nervi sacrales

.KOKSİGEAL         1 çift      nervus coccygeus

Foramen intervertebrale’den çıkan spinal sinir, ramus anterior ve ramus posterior olarak iki dala ayrılır. Her iki köktende lifler taşıyan bu dallardan, r.posterior daha incedir. R. posteri or 7a ra ait lifler,sırt derisi ve sırt kaslarının innervasyonunu sağlar.

Ramus anterior’lardan kaynak alan lifler. gövdenin ön ve yan bölüm­leri ile ekstremitelerin innervasyonunu sağlarlar. Bunlardan ,göğüs spinal sinirlerinin ön dalları hariç, boy un, bel ve sakral lifler pleksuslar oluştururlar.

Spinal sinirler ile sempatik zincir ganglionları arasındaki bağlantı rami communicantes ler ile sağlanır. Ramus alba ve ramus grisea olarak iki tip bağlayıcı dal vardır. Ramus alba, preganglioner sempatik liflerden yapılı olup spinal sinirin merkezi bölümüne bağlanır. Ramus grisea ise postganglioner sempatik lif demeti olup spinal sinirin periferik bölümüne bağlanır.(Böyiece spinal sinirin dağıldığı sahalardaki yapılara ulaşır).

Bir periferik sinir (Spinal +kranial),en dışta epineurium olarak adlandırılan bir bağ doku kılıfı ile sarılmıştır. Bu kılıfın içinde,perineurium kılıfı ile sarılı birçok sinir lifi demetleri (Fasciculus) bulunur. Spinal sinir bu fasikuluslardan yapılmıştır. Fasikulusları da endoneurium ile sarılı sinir lifleri meydana getirir. Epineurium içinde, periferik siniri besleyen kan damarları ile lenf damarları bulunur.

SPİNAL SİNİRLERİN YAPMIŞ OLDUĞU PLEKSUSLAR

1. Plexus cervicalis (Boyun pleksusu,Servikal pleksus) :

Boyun pleksusu. ilk dört boyun spinal sinirinin ön dallarının birleşmesi ile oluşur.Plexus cervicalis,ilk dört boyun omuru hizasında. m.scalenus medius ile m.levator scapulae üzerinde.fascia prevertebralis ve m.sternocleidomastoideus ile örtülü olarak yer alır.

Boyun pleksusunun dallan. deri, kas ve kranial sinirlerle bağlantı kuran dallar olmak üzere üç grupta ele alınır.

Deri dalları : Boyun ön ve yan bölgelerindeki deri ile ense derisinin dışyan bölümünün duyusunu sağlar.Deri dallarının büyük bir bölümü,- scm’nin arka kenarının ortası hizasında yüzeyelleşirler (Punçtum nervosum).Deri dalları, n.occipitalis minor. n.auricularis magnus,- n.transversus colli ve nn.supraclaviculares’lerdir.

Kas dalları : Prevertebral ve infrahiyoid (strap) kaslar ile diafragmayı innerve ederler.Strap kaslar.ansa cervicalis.diafragma n.phrenicus (C 3-4-5) tarafından innerve edilir.

Boyun pleksusundan ayrılan bazı daHar, n.vagus.n.hypoglossus ve n.accessorius ile bağlantı kurar.

2. Plexus brachialis (Kol pleksusu.Brakial pleksus):

Kol pleksusu.omuz kemeri ile serbest üsttaraf yapılarının innervasyonunu sağlayan bir sinir ağı olup son dört (C 5-8) boyun spinal sinirleri ile ilk göğüs (T 1) spinal sinirinin ön dalları tarafından oluşturulur. M.scalenus anterior et medius arasındaki aralıkta oluşmaya başlayan pleksus. aksilla’ya kadar uzanır.

Plexus brachialis’e katılan C 5-8 – T 1 ön dalları önce truncus supe­rior,truncus medius ve truncus inferior olarak üç kütük oluşturur. Daha sonra bu kütüklerin ön ve arka divisionları üç fasikulus (Fasciculus lateralis,- fasciculus medialis,fasciculus posterior) meydana getirir. Brakial pleksusun birçok siniri bu fasikuluslardan çıkar. N.dorsalis scapulae,n.thoracicus longus (Bel siniri).n.subelavius ve n.suprascapularis truncus ve köklerden, nn.pectorales, n.musculocutaneus, n.medianus, n.cut.brachii medialis, n.cut. antebrachii medialis, n.ulnaris.n.axillaris, n.thoracodorsalis. n.subscapularis ve n.radialis fasikuluslardan çıkar.

N.thoracicus longus (C 5-6-7): M.serratus anterior’u innerve eder. .Nn.pectorales (C 5-T 1) .-M.pectorales major et minor’u innerve eder. .N.musculocutaneus (C 5-6-7) :Kas dalları m.coracobrachialis.m.brac- hialis ve m.biceps brachii’ye.deri dalları (N.cut.antebrachii lateralis) önkolun dışyan bölümü derisine ulaşır.

N.ulnaris (C 7-T 1) : Fasikulus medialisin en büyük dalı olup, kolda brachialis’in içyanında ilerler. epicondylus medialis’in arkasından geçerek önkola girer. Burada m.flex.carpi ulrıaris ile m.flex. digitorum profundus’un ulnar yarımını innerve eder. R.dorsalis nervi ulnaris dalı el sırtı derisinin yarısını duyulandırır. Avuç içine giren r.profundus (uç dal)’u tüm interosseoz. III ve IV.Iumbrikaller ile hipotenar kasları innerve eder.

N.medianus (C 5-T 1) :Kolda hiçbir dal vermeden ilerleyen sinir. m.flex.carpi ıılnaıis ve m.flex.digit. profıındus’tın ulnar varımı hariç önkolun tüm yüzeyel ve derin ön grup kaslarım innerve eder.

Deri dalları avuç içinin 3,5 parmak düzeyi derisini duyulandırır.

N.axillaris (N.circumflexus, C 5-6) :M.teres minor ve m.deltoideus u innerve eden somatomotor dallar yanmda. m.deltoideus üzerindeki deriyi innerve eden duysal dallar verir.

N.radialis (C 5-T1) : Plexus brachialis’in’in en kalın siniri oiup,/ascf’culus posteriorun devamı şeklinde uzanır. N.radialis, kol ve önkolun ekstensor kasları ile bunları saran deriyi innerve eder. El sırtı derisinin de dış yarısın. radialis tarafından durulandırılır.

2. Plexus lumbalis (Bel pleksusu,Lumbal pleksus) :

Lumbal pleksus, ilk üç lumbal (L l-2-3)’in ön dallan ile L 4un ön dalının büyük bir bölümü tarafından oluşturulur. Pleksus, karın arka duvarının iç yüzünde. lumbal omurların transvers çıkıntılarının önünde ve m.psoas ma­jörün arkasında yer alır. Lumbal pleksustan. karın ön ve yan duvarları. dış genital organlar ve uyluğun innervasyonunu sağlayan şu sinirler çıkar: N.iliohypogastricus, n.ilioinguinalis, n.cut.femoris lateralis, n.obturatorius. n.femoralis ve truncus lumbosacralis.

.N.iliohypogastricus (T 12-L 1) :Gluteal bölge üst-dışyan bölümü ile m.rectus abdominis’in alt bölümü üzerindeki derinin duyusunu sağlar.

.N.ilioinguinalis (L 1) :Uyluğun üst-dış bölümü derisi ile penis kökü ve scrotum’un üst bölümü derisi (Kadınlarda mons pııbis ve labium maius derisi) nin duyusunu sağlar.

.N.genitofemoralis (L 1-2) -.M.cremaster’e somatomotor.scrotum ve uyluk ön-üst bölge derisine duysal dallar verir.

.N.cut.femoris lateralis (L 2 3) Sadece duysal bir dal olup uyluk dışyan bölüm derisini duyulandırır.

N.obturatorius (L 2-3-4) :Uyluk adduktor kasları ile uyluk içyan bölüm derisini innerve eder.

.N.FEMORALİS (L 2-3-4) : Plexus lumbalis’in en kalın dalıdır. N. ilıopsoas ve diz ek’lemi ekstensor kaslarına motor, uyluk ön, bacak içyan bölge derisi ile diz eklemine duysal dallar verir.

.Truncus lumbosacralis (L 4-5) :Aşağıya doğru inerek plex. sacralis oluşumuna katılır.

4. Plexus sacralis (Sakral pleksus):

Sakral pleksus, truncus lumbosacralis ile S 1-2-3 spinal sinirlerin ön dallarının birleşmesi ile oluşmuştur. Pleksus, küçük pelvis’in posterolateral duvarın- da.m.piriformis’in önünde ve onunla sıkı komşu olarak,m.piriformis ve vasa iliaca internalar arasında pelvik subseroz fasya içinde yer alır. Pleksustan, komşu kaslara giden muskuler dallar dışında n.cut.femoris posterior,nervi glutei ve N.İSCHİADİCUS çıkar.

N.İSCHİADİCUS (Siyatik sinir) : İnsan vücudunun en uzun ve en kalın siniri olup, plexus sacralis oluşumuna katılan tüm sinirlerden (L 4-5, S 1-2-3) lifler alır. Sinir, uyluğun arka 1/3 alt bölümünde fossa poplitea’ya ulaşmadan önce n.tibialis ve n.peroneus communis dallarına ayrılır. N. ischiadicus, hamstring kaslar ile bacak ve ayağın tüm kaslarının motor, bacağın dışyan ve arka.ayağın tüm bölümlerindeki derinin duysal innervasyonunu sağlar.

5. Plexus pudendalis (Pudendal pleksus) :

Pudendal pleksus, S 2-3 un ön dallarından gelen bir kısım lif ile S4 un tüm lifleri tarafından oluştumlur.Bu pleksusun en önemli siniri n.pudendus’tur. N.pudendus’tan nn.rectales inferiores, nn.perineales ve n.dorsalis penis (Kadın­da n.dorsalis clitoridis) ayrılır.

VİSSERAL SİSTEM

OTONOM SİNİR SİSTEMİ

GİRİŞ :

Otonom sinir sistemi (Visseral veya vegetatif sinir sistemi) .vücudumuz­daki istek dışı çalışan iç organların çalışmalarını düzenleyen bir sistemdir. Birbiri ile antagonist çalışan, sempatik ve parasempatik olmak üzere iki temel bölümden oluşan bu sistem sayesinde, beslenme, solunum, boşaltım, kan dolaşı­mı. üreme ve adaptasyonel fonksiyonlar değişen çevre koşullarına rağmen düzenli bir şekilde gerçekleşirken .vücut iç ortamının belli sınırlardaki sabitliği (Homeostasis) de korunur. Otonom sinir sistemi bu fonksiyonlarını.her organ için düzenlenmiş bir çalışma düzeninden ziyade, iç organların ortak yapı planında yer alan, düz kaslar. kalp kası ve bezler (Glandulae) üzerindeki zıt etkileri ile gerçekleştirir. Somatik sistemdeki olaylar bilincimiz dahilinde meydana geldiği halde. visseral sistemdeki olaylar bilincimiz dışında oluşur.

Visseral efferent (motor) sistem olarak ta adlandırılan otonom sistem’in iki bölümü vardır:

1. Merkezi bölüm : Otonom sistemin çalışmalarını düzenleyen ve kontrol eden merkezlerden oluşur. MSS’nin her bölümünde yer alan bu merkezler. somatik sistemden tümüyle bağımsız değildir. Merkezlerin bir bölümü, periferik bölüm için çıkış yeri olarak fonksiyon görür.
2. Periferik bölüm: Periferik sinir sistemi içinde değerlendirilen,sem­patik ve parasempatik olarak iki altbölümden oluşur. Merkezi çıkış yerlerine göre sempatik sistem torakolumbal sistem. parasempatik sistem kraniosakral sistem olarak ta adlandırılır.

Otonom sinir sisteminin effektör komponenti (Visseromotor bölüm) .so­matik motor sistemden (Somatomotor bölüm) iki özelliği ile ayrıcalık gösterir:

1. Visseral efferent sistemin I.nöronlannın hücre gövdeleri de soma­tomotor I.nöronlar gibi MSS’de bulunmasına karşın, bu nöronların akson­ları MSS’den çıktıktan sonra somatomotor sistemin aksine (İnnerve edilecek kas ve organa değil) otonom bir gangliona girerler.
2. Visseral efferent sistemin II.nöronları MSS’nin dışında, vücut bölüm­lerinde veya innerve edilecek organın yakınında bulunurlar. Bu nöronlar,- otonom ganglion olarak şekillenmişlerdir. Otonom gangliondaki nö­ronların aksonları düz kas ve bez gibi hedef organa ulaşırlar.
3. nöron  preganglioner nöron .aksonuna neurofibra pregangüonica,
4. nöron  postganglioner nöron.aksonuna neurofibra postganglionica denir.

Otonom sisteme ait tüm preganglioner liflerdeki impulsların geçişi.sinaptik bir transmitter olan asetilkolin (Ach) aracılığı ile sağlandığı halde,postganglioner liflerdeki impulslann geçişi sempatik ve parasempatik sistem de farklı transmitterlerle sağlanır. Uyarı iletimi, sempatik sistemde noradrenalin. parasempatik sistem de asetilkolin ile gerçekleştirilir. Bu nedenle sempatik sistemden adrenerjik sistem “.parasempatik sistemden “kolinerjik sistem ‘ olarak ta söz edilir.

Sempatik sistemin etkilerini yaratan-arttıran ilaçlara-maddelere sempatomimetik. sempatik etkileri yok eden-azaltan ilaçlara da sempatolitik, parasempatik sistemin etkilerini yaratan-arttıran maddelere parasempatomimetik (kolinerjik).parasempatik etkileri yok eden-azaltan maddelere de parasempatolitik (antikolinerjik) droglar-ilaçlar denir.

Otonom sistemin sempatik bölümü (Pars sympathetica).vücudun aktif döneminde dominant rolded’ır. EtkiIeri enerji harcanmasına (Ergotrop. katabolik) neden olur. Otonom sinir sisteminin parasempatik bölümü (Pars parasympathetica) ise vücudun dinlenme döneminde dominant roldedir. Etkileri enerji depolamaya (Trofotrop. anabolik) yöneliktir. Kısaca belirtmek gerekirse. sempatik sistem stres ve acil durumlarda güç artışına,parasempatik sistem ise metaboliz­maya. regenerasyon ve vücut rezervlerinin yapımına hizmet eder.

Limbik ve endokrin sistemler ile sıkı ilişki halinde olan otonom sistem. psişik dünyamızdan etkilendiği gibi psikosomatik olayların da doğmasında önemli rol oynamaktadır. Otonom sistemin sempatik ve parasempatik bölümleri. organizma içinde karşılıklı dengeli bir titreşim içinde bulunurlar ve uyaranlara göre hangisinin gerilim durumunda değişme olursa .diğeri de otonom olarak buna uyan bir şekilde tonusunu değiştirerek dengeyi başka bir düzeyde yeniden sağlamaya çalışır.

Otonom sinir sisteminin iki bölümünü ayrı ayrı ele alacağız.

• PARS SYMPATHETICA (Sempatik bölüm, Sempatik sistem):

Otonom sinir sisteminin periferik sempatik bölümü, omuriliğin torakal ve lumbal (T 1-12 L 1-2) bölümlerindeki çıkış merkezleri olan nuc.interme- diolateralis (întermediolateral çekirdek)’lerden orijin aldığı için TORAKO- LUMBAL SİSTEM olarak ta adlandırılır.

Preganglioner nöron (I.nöron) niteliğindeki nuc.intermediolateralis nö­ronlarının aksonları radix anterior yolu ile spinal sinire katıiır. Bu aksonlar daha sonra ramus albus’u oluşturarak spinal sinirden sempatik zincir e ulaşırlar. Sempatik zincire ulaşan preganglioner liflerin sonlanışı üç ayrı şekilde gerçekleşir:

l.Bazı lifler çıktıkları düzeydeki sempatik zincir ganglionu (II.nöron, post­ganglioner nöronlar burada bulunur.)’na girerek buradaki II.nöronlarla sinaps yaparlar. II. nöronların aksonları.oluşturdukları ramus griseus yolu ile tekrar spinal sinire katılırlar.

2.Sempatik zincire ulaşan bazı preganglioner lifler, kendi düzeyindeki’ sempatik ganglion nöronları ile sinaps yapmadan zincirde yukarıya veya aşağıya doğru seyrederek farklı düzeylerdeki sempatik ganglion nö­ronları (II.nöron) ile sinaps yaparlar.

3.Sempatik zincire ulaşan bazı preganglioner lifler, hiçbir düzeydeki sempatik zincir ganglionlarmda (Paravertebral ganglion) sinaps yapma­dan preganglioner özelliklerini koruyarak sempatik zinciri terkederler ve iç organların innervasyonu ile ilgili ganglion coeliacum, ganglion aorticorenale gibi “kollateral ganglionlar'(Prevertebral ganglion)’daki nöronlarla sinaps yaparlar. Preganglioner özelliklerini koruyarak sempatik zincirden ayrılan bu liflerin oluşturduğu sinirlere nervus splanchnicus denir.

Sempatik zincir (Truncus sympatheticus dexter/sinister),sempatik sinir sisteminin, periferik bölümünün temel yapısı olup. omurganın iki yanında, kafa tabanından coccyx’e kadar uzanır.Sağ-sol iki zincir aşağıda coccyk’in hizasında birbirlerine yaklaşarak ganglion impar’da birleşirler. Herbir sempatik zincir,22-23 sempatik ganglion ile bunları birbirine bşğlayan interganglioner lif demetlerinden (Rami interganglionares) oluşmuştur. Paravertebral ganglionlar olarak ta adlandırılan sempatik zincir ganglionlarının, topografik bölümlerdeki sayıları şöyledir: Boyun 3,göğüs 10-11,lumbal 4-5,sakral 4.

Sempatik bölüm içinde, paravertebral ganglionlardan başka, splanknik sinirlerin sinaps yaptığı, otonom pleksuslar içinde yer alan prevertebral gangli­onlar da vardır.

PARS PARASYMPATHETICA

(Parasempatik bölüm. Parasempatik sinir sistemi) :

Otonom sinir sisteminin periferik parasempatik bölümü, beyin sapı ve sakral med.spinalis’teki çıkış merkezlerinde bulunan nöronlardan (I.nöron, preganglioner nöron) orijin aldığı için KRANİO-SAKRAL SİSTEM olarak ta adlandırılır. Parasempatik sistemin kranial alt bölümü, baş-boyun. göğüs ve birçok abdominal organın, sakral alt bölümü ise alt abdominal ve pelvik organların parasempatik innervasyonunu sağlar. Gövde duvarları ve ekstremitelerin parasempatik innervasyonu yoktur.

Beyin sapında kranial alt bölüme ait 5 çıkış merkezi vardır.Bu merkezlerdeki nöronların (I.nöron.preganglioner nöron) aksonları, III.,VII.,IX. ve X.kranial sinirlerle beraber kafatasını terkederler. Bunlardan. nuc.oculomotorius acces­sorius (Edinger-Westphal çekirdeği) nöronlarının aksonlan n.oculomotorius (CN III),nuc.salivarius superior ve nuc.lacrimalis nöronlarının aksonlan n.facialis (CN VII).nuc.salivarius inferior nöronlannın aksonlan n.glossopharyngeus (CN IX) ve nuc.dorsalis nervi vagi nöronlarının aksonları n.vagus içinde seyrederler.

Sakral alt bölüme ait çıkış merkezleri. med.spinalis’in S 2-3-4 segmentlerindeki nuclei parasympathetic) sacrales (Onuf çekirdekleri) ‘lerdedir. Bu çekirdeklerdeki nöronların aksonlan (Preganglioner lifler), önce S 2-3-4’ten kaynak alan spinal sinirlerin ön kökleri içinde.daha sonra nn.splanchnici pelvini (Nervi erigentes) olarak şekillenerek bağımsız seyrederler.

N.oculomotorius içinde seyreden preganglioner parasempatik lifler.ganglion ciliare’deki nöronlarla sinaps yaparlar. Buradan çıkan postganglioner lifler ise m.sphincter pupillae (Pupilla’yı daraltır) ve m.ciliaris (Lens’in kalınlığını değiş­tirirce ulaşır.

N.facialis içinde seyreden preganglioner parasempatik lifler, ganglion pterygopalatinum (<-Nuc.lacrimalis lifleri) ve ganglion submandibulare (<-Nuc.saiivarius superior lifleri)’ye ulaşır. Bu ganglionlardaki nöronlann aksonlarının oluşturduğu postganglioner lifler gl.lacrimalis ve gl.submandibularis et gl.sublingualis’i innerve ederler.

N.glossopharyngeus içinde seyreden preganglioner parasempatik lifler.gang­lion oticum’a ulaşırlar. Ganglion oticum’dan çıkan postganglioner lifler ise gl.parotis’i innerve ederler.

N.vagus içinde seyreden preganglioner parasempatik lifler innerve edilecek organların yakmlannda veya duvar yapılarında bulunan ganglia terminalia ‘lara ulaşır. Terminal ganglionlardan çıkan postganglioner lifler kalp, akciğerler, kan damarları, böbrekler, özofagus, mide,ince barsaklar ve kalın barsakların ilk yarısının parasempatik innervasyonunu sağlarlar.

Sakral alt bölümden kaynak alan n.erigentes’ler (Preganglioner liflerden oluşmuştur)’de vagal lifler gibi terminal ganglionlardaki nöronlarla sinaps yapar.Terminal ganglionlardan çıkan postganglioner lifler kalın barsakların alt yansını. uterus (Kadında) ve diğer genital organlar. idrar kesesi sifinkterleri, üretra ve sifinkter ani intemus’u innerve ederler.

KAYNAK: Prof.Dr.Mehmet Yıldırım