ANATOMİ (EKLEM)

ARTHROLOGIA (EKLEMBİLİM)

Vücudumuzdaki kemikler iskeleti oluşturmak üzere birbirleriyle birleşmişlerdir. Hareketli olsun veya olmasın kemiklerin herhangi bir şekilde birbirleriyle birleştikleri yerlere eklem (L. articulatio, Art. ; Gr. arthron) denir.

Eklemlerin, morfolojik ve fonksiyonel sınıflamaları yapılmıştır. Fonksiyonel sınıflamada; eklemler hareket olanakları dikkate alınarak oynamaz (Syn­arthrosis), Yarı oynar (Amphiarthrosis) ve oynar eklemler (Enarthrosis) olarak gruplanmışlardır.

Morfolojik sınıflamada, değişik ilkeler kullanılarak farklı gruplamalar yaratılmıştır. Eklemleşen kemik uçları arasında kalan maddeye göre fibröz, karti­laginöz ve sinoviyal eklemler tanımlanmıştır. En çok kullanılan morfolojik sınıflama budur. Fibröz ve kartilaginöz eklemlerde, eklemleşen kemik uçları arasında sinoviya bulunmadığında, bu iki eklem için nonsinoviyal eklemler adlandırması da yapılmıştır. Sinoviyal eklemler, hareketli eklemler olup vücudumuzda yaygın olarak bulunurlar.

GENEL EKLEM BİLGİSİ

Vücut eklemleri, morfolojik sınıflamanın en çok kullanılan gruplaması çerçe­vesinde üç başlık altında incelenebilir.

1-Fibröz eklemler (Artt. fibrosae) : Fibröz eklemler, eklemleşen kemik uçları arasında eklem boşluğunun bulunmadığı , devamlılığın fibröz bağ dokusu ile sağlandığı eklemlerdir. Bu tip eklemlerin çoğu oynamaz eklem karakterindedir. Fibröz eklemlerin üç alt grubu vardır:

Sutura: Sadece kafatası kemikleri arasında görülen dikiş tarzı eklemleşme olup, ileri yaşlarda genellikle kaynaşırlar.

Gomphosis (Gomfozis) :Mandibula ve maxilla’daki diş yuvaları ile diş kökleri arasında oluşan hareketsiz eklemlerdir.(Art.dentoalveolaris)

Syndesmosis (Sindesmozis) :Kemiklerin, sık bağ dokusu aracılığı ile eklemleştiği eklemler olup, sınırlı bir harekete olanak verirler.

2-Kartilaginöz eklemler (Artt.cartilagineae) :Eklemleşen kemik uçları arasında hiyalin kıkırdak veya fibrokartilaginöz dokun un bulunduğu eklemlerdir. Kartilaginöz eklemlerin iki alt grubu vardır:

Synchondrosis (Sinkondrozis) : Kemik uçları arasında hiyalin kıkırdağın bulunduğu eklemlerdir. En tipik örneği, gelişim esnasında uzun kemiklerin epifiz-diafiz birleşeğinde (Metafiz) görülür. Sinkondrozisler “primer kartilaginöz eklemler” olarak ta adlandırılır.

Symphysis (Simfizis) : Eklemleşen kemik uçları arasında fibrokartilagi nöz bir yapının bulunduğu eklemlerdir.”Sekonder kartilaginöz eklem ler” olarak ta adlandırılan bu tip eklemleşme, yaygın olarak omurga da omur cisimleri arasında (Symphysis intervertebralis) bulunur. Ayrıca iki os pubis’in birleşmesi (Symphysis pubica) de simfizis’e örnektir.

3-Sinoviyal eklemler (Artt.synoviales, Diathroses) : Eklemleşen kemik uçları arasında devamlılığın bulunmadığı, sinovya olarak adlandırılan bir sıvı içeren aralıklı eklemlere (Gr.dia=aralık, arthron=eklem .Diarthrosis) sinoviyal ek­lemler veya diarthroses denir. Vücudumuzda yaygın olarak bulunan sinoviyal eklemler “serbest hareket etme” olanağına sahiptirler. Genel olarak, eklem- mafsal sözcükleriyle kastedilen sinoviyal eklemlerdir.

Sinoviyal eklemlerin oluşumuna katılan 4 grup yapı vardır.

1.Eklem yüzleri ve eklem kıkırdakları: Ekleme katılan kemik uçlarında birbirlerine uyacak şekilde eklem yüzleri (Facies articularis) vardır. Örneğin, bir kemikte yuvarlak bir eklem ucu varsa, diğer kemikte buna uyacak çukur­luk vardır. Eklem yüzleri,2-5 mm kalınlığında hiyalin kıkırdak (Eklem kıkırdağı-Cart.articularis) ile kaplanmıştır. Eklem kıkırdağı, eklem yüzlerinin sürtünmesini azalttığı gibi, elastikiyeti nedeniyle bir tampon gibi davranarak, darbelerin kemiğe yansımasını azaltır.

Eklem yüzlerinde uyumsuzluk olduğunda, uyumu sağlayacak ek yapılar ortaya çıkar. Bunlar:

Eklem diski’ (Discus articularis): Yuvarlak şekilli fibro-kartilaginöz oluşumlar olup, eklem boşluğunu kısmen veya tamamen ikiye bölerler.

Menüsküsler (Meniscus articularis):Hilal şeklinde (Gr.meniscos=hilal) fibrö-kartilaginöz eklem içi yapılarıdır.

2.Eklem   kapsülü (Capsula articularis): Eklemleşen kemik uçlarına tutunan iki tabakalı bir örtüdür. Kapsülün dış tabakası sağlam, fibröz bağ dokusundan, iç tabakası ise sinoviyal membrandan yapılmıştır. Damar ve sinirden zengin, duyarlı bir tabaka olan sinovyal membran sinoviya’yı salgılar.

3.Eklem   boşluğu (Cavitas articularis) :Eklemleşen kemik uçlarının, ortak bir kapsül ile çepeçevre bağlanması-sarılması sonucu oluşan eklem boşluğu,sinoviyal eklemlerin en önemli özelliği olup,sinoviyal boşluk olarak ta adlandırılır. Eklem boşluğunun iç yüzü, sinoviya’yı salgılayan sinoviyal memb­ran ile örtülmüştür. Sinovya, berrak, vizköz, müsin içeren, saman sarısı renkte bir sıvıdır. Eklem yüzlerinin kayganlığını artırdığı gibi eklem kıkırdağının beslenmesini de sağlayan sinovya, ekleme uygulanan basıncı tüm eklem yüzeyine dağıtır.

4.Eklem bağları (Ligamenta articulares) :Eklem bağları, kemik uçlarının birbirlerine bağlanması ile eklem kapsülünü destekleyen fibröz yapılardır. Spesifik rollerine bağlı olarak değişik şekil ve dayanıklılığa sahip bağlar vardır. Birçok bağ elastikiyete sahip olmadıklarından eklem hareketlerinde bükülürler. Aşırı gerilmelerde eklem bağlarında yırtılmalar oluşabilir.

Eklem bağları bulundukları yere göre üç grupta değerlendirilirler:

Eklem kapsülü dışındaki bağlar (Ligg.extracapsularía)

Eklem kapsülü yapısına katılan bağlar (Ligg.capsularía)

Kapsül içi bağlar (Ligg.intracapsularía)

Sinoviyal eklemlerin çeşitleri :

Vücudumuzun serbest hareketli eklemleri olan sinoviyal eklemler, eklem yüzlerinin şekilleri ve eklemin eksensel hareket olanaklarına göre sınıflanırlar.

Eklem yüzlerinin hareket olanaklarına göre, diartroz eklemler (Sinovyal eklemler) üç eksende hareket edebilirler. Silindirik yüzeyli eklemler tek eksende, eliptik yüzeyli eklemler iki ekesende, siferik yüzeyli eklemler ise üç eksende hareket edebilirler.

Transversal eksende fleksiyon ve ekstansiyon hareketleri,

Sagittal eksende abduksiyon ve adduksiyon hareketleri,

Vertikal eksende ise rotasyon hareketleri yapılabilir.

Düze yakın yüzeylerde anguler hareketler yapılamaz; buralarda kayma hareketi meydana gelebilir.

Tek eksende hareket yapabilen eklemler :

Trokoid eklem: Merdane veya yüzük tarzı bir eklem olup, eklem yüzlerin­den biri silindirik bir yüze, diğeri ise buna uyacak anuler bir yapı+yüze sahiptir. Radius başı ile ulna arasındaki eklem ile dens axis ve atlas arasındaki eklem trokoid (Pivot=eksensel eklem) eklemdir.

Trokoid eklemler sadece vertikal eksende dönme hareketi yapabilirler.

Gingliymus eklem  :Menteşe tarzı (Gr.ginglymos = menteşe) bir eklemleşme olup, sadece transversal eksende fleksiyon ve ekstensiyon hare­ketlerine imkan verir. Vücudumuzdaki  humeroulnar.interfalengeal ve talokrural eklemler bu tiptir.

2.İki eksende hareket yapabilen eklemler:

Kondiloid eklemler : Multiaksial (Çok eksenli) eklemlerden siferoid eklemlerin bir varietesi olan kondiloid eklemler (Cr.condylus=yumru.lokma) sagittal ve transversal eksenlerde fleksiyon-ekstensiyon ile abduksiyon- adduksiyon hareketlerine olanak verir.

Elipsoid eklemler de kondiloid eklemlerin bir varietesi olup birçok anatomist tarafından kondiloid eklemler grubunda değerlendirilir.

Vücudumuzdaki atlantooksipital, metakarpofalengeal ue radiokarpal eklemler bu grupta değerlendirilir.

Bikondiler eklem: Bir kemikte iki kondil, diğerinde bunlara uyacak iki eklem yüzü mevcutsa bikondiler eklemden bahsedilir. Diz eklemi (Art.genus) ve temporomandibular eklem bikondiler tiptedir.

Sellar eklem (Eyerimsi eklem) : Eyerimsi eklem (L.sella=eyer), eyer ile uygulanan yere benzer eklemlerdir. Abduksiyon ve adduksiyon ile fleksiyon ve ekstensiyon hareketleri yapan bu eklemler bazı anatomistler tarafından multiaksial kabul edilir. Karpometakarpea pollisis ile kalkaneoküboidea bu tip eklemlerdir.

3.Çok eksende hareket yapabilen eklemler:

Sferoid eklemler (Ball-and-socket) : Yuvarlak bir baş ve buna uyacak bir çukurluğa sahip olan eklemlerdir. Üç eksende de hareket yapabilirler. Sferoid eklemler vücudumuzun en hareketli eklemleri olarak bilinirler. Omuz ve kalça eklemleri sferoid tip eklemlerdir.

Bazı anatomistler plana tipi sinoviyal eklemleri de çok eksende hareket yapabilen eklemler grubuna dahil ederler.

Diartroz eklemlerin hareketleri, goniometre veya inklinometre olarak adlandırılan, uluslararası standarda sahip açı ölçerler ile ölçülür. Bu işleme goniometri denir. Goniometri uygulamasında NÖTRAL SIFIR YÖNTEMİ (NOY) kullanılır. Bunun için eklem hareket açısı ölçülecek kişi normal anatomik duruşta olması gerekir.

ÖZEL EKLEM BİLGİSİ:

Bu başlık altında ekstremiteler ile baş-boyun ve gövde (Aksial iskelet eklemleri) eklemleri incelenir.

1. EKSTREMİTE EKLEMLERİ:

Üst ekstremite eklemleri:

1.Omuz eklemi (Art.humeri.glenohumeral eklem) : Humerus başı ile scapula’daki glenoidal çukur arasında oluşmş, sinouiyal-sferoid bir eklemdir. Sığ olan glenoidal çukurluk, labrum glenoidale ile artırılmıştır.

Omuz eklemi, gevşek ve yer yer incelmiş bir eklem kapsülüne sahiptir. Kapsülün en zayıf yeri alt bölümüdür. Kapsül arkadan dört kısa kasın (M. supraspinat us, m. infraspinatus, m. teres minor.m.subscapularis) tendonları ile desteklenmiştir. Bu dört kas “rotator cuff (SITS kasları) olarak adlandırılır. M.biceps brachii’nin caput longum’unun kirişi eklem boşluğundan geçerek scapula’ya tutunur.

Eklem kapsülü glenohumeral ve korakohumeral bağlarla da desteklen­miştir.

2.Dirsek eklemi (Art.cubitı) : Humerus alt ucu ile radius ve ulna’nın üst uçları arasında oluşan, ortak kapsüllü üç eklemden ibaret, kompozit bir eklemdir. Eklem içeriğindeki üç eklem ayrı tiplerde olmasına karşın dirsek eklemi fonksiyonel olarak gingliymus tiptedir.

Dirsek eklemi kapsamındaki humero-radial eklem sferoid. humero-ulnar eklem gingliymus, üst radio-ulnar eklem trokoid tiptedir. Eklemin stabilizasyonunu sağlayan bağlan (Anulare radii.quadrat ve oblik bağlar) dışında ulnar ve radial kollateral bağları (Lig.collaterale ulnare et radíale) vardır.

3.El bileği (Radiokarpal eklem) eklemi: Radius’un alt ucu ile el bilek kemikle­rinin üst sırası kemikleri (Pisiform kemik hariç) arasında oluşmuş elipsoid (İki eksenli) bir eklemdir. Radiokarpal eklem fleksiyon-ekstensiyon, abduksiyon- adduksiyon hareketleri yapabilir.

Radiokarpal eklemde, dorsal, palmar, radier ve kollateral bağlar vardır.

4.Karpal eklemler : Aynı sıradaki karpal kemikler arasındaki eklemlere interkarpal, üst ve alt sıra karpal kemik gruplan arasındaki ekleme de mediokarpal (Midkarpal) eklem denir. Karpal kemiklerin tümü sinoviyal- plana tipinde olup kayma hareketleri yapabilirler.

Karpal eklemler, interkarpal dorsal ve palmar bağlar ile radier ve interosseoz bağlar tarafından güçlendirilmiştir.

5.El tarak ve el parmak iskeleti eklemleri: El tarak kemiklerinin taban- lan ile alt sıra el bilek kemikleri arasındaki eklemlere karpometakarpal eklemler, el tarak kemiklerinin başları ile proksimal falanksların tabanları arasındaki eklemlere metakarpofalengeal eklemler, falankslar arasındaki eklemlere de irıterfalengeal eklemler denir.

Alt ekstremite eklemleri :

1.Sakroiliak eklem (Art.sacroiliaca) : Os sacrum ve os ilium’daki aurikuler yüzler arasında oluşmuş, sinoviyal-plana tipi bir eklemdir. Fonksiyonel yönden amphiarthrosis kabul edilir. Eklem çok güçlü bağlarla (Dorsal sakroiliaft, ventral sakroiliak ve interosseoz bağlar) desteklenmiştir. Sakrotuberal ve sakrospinal bağlar da eklemin stabilizasyonunda rol oynarlar.

2.Simfizis pubica (Symphysis pubica) :Sağ ve sol os pubis’lerin önde, orta hatta birleşmesi ile oluşmuş kartilaginöz bir eklemdir. Eklemin üst ve alt tarafından bağlar uzanır. Simfizis pubikanın bağlan ve diski, kadınlarda hamileliğin son aylarında hormonların etkisi ile yumuşayarak doğuma katkı yapar.

3.Kalça eklemi (Art.coxae) : Femur başı ile os coxae’deki acetebulum arasında oluşmuş sferoid bir eklemdir. Kalça eklemi, vücudumuzun en hareketli eklemlerinden biridir.

Kalça eklemi, sağlam ve sık örgülü bir kapsüle sahiptir. Eklemin esas bağları lig.iliofemorale,lig.pubofemorale ve lig.ischiofemorale dır. Bunlar dışında eklem mekaniğinde etkili olmayan lig.transversum acetebuli ve lig.capitis femoris (Lig.teres femoris) bulunur. Lig.capitis femoris içinde femur başına giden damarlar yer alır.

Kalça eklemi, ekstansiyon-fleksiyon, abduksiyon-adduksiyon ve rotasyon hare­ketlerine olanak sağlar.

4.Diz eklemi (Art.genus) : Femur alt ucu, tibia üst ucu ve patella arasında oluşmuş, insan vücudunun en büyük ve en komplike eklemidir. Eklem yüzlerinin uyumu meniskuslarla (îçyan ve dışyan meniskus) sağlanmıştır. Art.genus, bikondiler tip bir eklemdir.

Eklem kapsülü, gevşek ve yer yer incelmiş, önde tümüyle kaybolmuş şekilde­dir. Art.genus, kapsül  içi ve kapsül dışı olmak üzere iki grup bağa sahiptir. Eklem içinde iki krusiat, iki meniskofemoral bağ bulunur. Eklem dışındaki bağlar ise lig.patellae.lig.collaterale fibulare et tibiale.lig.popliteum obliquum ve lig.poplite- um arcuatum’dur.

Art.genus, ekstensiyon-fleksiyon ve rotasyon hareketlerine olanak sağlar.

5.Ayak  bileği eklemi (Art.talocruralis): Tibia ve fibula’nın distal uçları ile talus’un üst bölümü arasında oluşan ginglimus (trohlear) tip bir eklemdir. İnce olan eklem kapsülü yanlarda kollateral seyirli bağlarla güçlendirilmiştir.

Art.talocruralis’in iç yan tarafındaki bağına lig.mediale (deltoideum), dış yan tarafındaki bağına lig.laterale (Talofibuler ve kalkaneofibuler bağlar) denir. Art.genus.dorsofleksiyon ve plantar fleksiyon hareketlerine olanak sağlar.

6.Tarsal eklemler (Art.intertarseae) : Ossa tarsi’Ier arasındaki eklemler olup, önemlileri subtalar, kalkaneoküboida, .talokalkaneonavikuler ve transver­sal tarsal (Midtarsal-Chopart eklemi) eklemdir. Bu eklemler güçlü bağlarla desteklenmiştir.

7.Ayak  tarak ve ayak parmak iskeleti eklemleri: Ayak bileği kemiklerinin distal sırası ile metatarsal kemiklerin tabanları arasındaki eklemlere tarsometa­tarsal eklemler (Topluca Lisfranck eklemi olarak adlandırılır) denir. Diğer eklemler ele benzer şekilde adlandırılır.(Metatarsofalengeal  eklemler, interfalengeal eklemler).

1. BAŞ-BOYUN ve GÖVDE EKLEMLERİ :

Baş-boyun eklemleri :

1.Temporomandibuler eklem (Art.temporomandibularis) : Mandibula kolunun kondiler çıkıntısındaki başçık ile os temporale’deki fossa mandibularis arasında oluşmuş bikondiler bir eklemdir. İnce ve gevşek bir kapsüle sahiptir. Eklem bağları lig.laterale, lig.mediale, lig.sphenomandibulare ve lig.stylomandibulare’dir.

2. Atlantooksipital eklem (Art.atlantooccipitalis) : Atlas’ın lateral kitlelerindeki konkav eklem yüzleri ile oksipital kemiğin kondilleri arasında oluşmuş, kondiler tipte bir eklemdir. Eklem bağlan iki membran (Membrana atlantooccipitalis anterior et posterior) ile sağ sol iki dış yan bağ (lig.atlantooccipitalis latera le)’dan ibarettir.

Eklem fleksiyon-ekstensiyon hareketlerine olanak sağlar.

3.Atlantoaksiyal eklemler : Dens axis ile atlasın ön kemeri ve lig.transversum atlantis arasında, trokoid tipte, median bir eklem (Art.atlantoaxialis media- na) atlas’ın lateral kitleleri ile axis’in üst eklem yüzleri arasında plana tipte iki lateral eklem (Artt.atlantoaxiales laterales) oluşur.

4.Boyundaki diğer eklemler: Boyun omurları arasındaki eklemlerdir “vertebral eklemler başlığı altında aşağıda anlatılmıştır”.

Omurga eklemleri (Artt.vertebrales) :

Omurgayı oluşturan omurlar arasında iki grup eklem vardır:

Omur cisimleri arasındaki eklemler

Omur kemerlerindeki eklem yıkıntıları arasındaki eklemler.

1.Omur cisimleri arasındaki eklemler: Omur cisimleri birbirleriyle simfizis tarzında eklem-leşmişlerdir. Omur cisimlerinin eklem yapacak alt ve üst yüzleri ince bir hiyalin kıkırdak tabakası ile kaplanmıştır. C2- S1 omur cisimleri arasında fibro-kartilaginöz bir oluşum olan discus intervertebralis’ler bulunur. Diskuslar, sert omur cisimleri arasında sınırlı ve kontrollü hareket olanakları sağlama yanında darbe emici (Schock absorban) olarak ta görev yaparlar. Bu eklemlerin omurganın ön yüzü ile vertebral kanalın ön yüzü boyunca uzanan iki uzunlamasına seyirli bağı (Lig.longitudinale anterius, lig.longitudinale posterius) vardır.

2.Omur kemerlerindeki eklem çıkıntıları arasındaki eklemler : Omur kemerlerindeki eklem çıkıntıları (Proc.articularis) arasındaki eklemler, Grekçe eklem çıkıntısı anlamına gelen zygapophysis teriminden türetilerek art.zygapophysialis olarak adlandırılır. Klinikte bu eklemler için ‘faset eklemleri”terimi kullanılır. Bütün faset eklemleri sinoviyal-plana tipindedir. İnce ve gevşek bir kapsülle sanlı olan eklemler ligamenta flava, ligg.interspinalia, ligg.supraspinaliajig, nuchae ve ligg.intertransversaria’larla desteklenmiştir.

Göğüs eklemleri (Artt.thoracis):

İki grup göğüs eklemi vardır. Bunlardan birinci grup omurlarla kaburgalar arasındaki kostovertebral eklemler, ikinci grup ise kaburgalar ile sternum arasındaki stemokostal eklemlerdir.

KAYNAK 

Prof.Dr.Mehmet Yıldırım